Naam: Sint-Willibrordus buiten de Veste (Willibrorduskerk)
Adres: Amsteldijk 36, ingang Servaes Noutsstraat 1
Schutspatroon: Willibrordus

Architect: P.J.H. (Pierre) Cuypers en in 1923 Josephus Theodorus Joannes (Jos) Cuypers
Bouwtijd: 16 juni 1871-1899, toren 1924, sacristie 1948
Opdracht: De bouwpastoor van de Willibrordus kerk is J.D.G.Wubbe. Hij is bijzonder ambitieus en wil een erg grote kerk met de allure van een kathedraal. De kerk moet daarnaast voorzien worden van een processiepark en moet als kathedraal voor een eventueel nieuw te stichten bisdom Amsterdam kunnen dienen.

Al in 1857 heeft Wubbe de opdracht voor een ontwerp aan Pierre Cuypers gegeven. Het ontwerp van Cuypers, die toen net doorbrak, greep terug op de dertiende-eeuwse Franse gotiek, waarmee hij via zijn leermeester Viollet-le-Duc vertrouwd was geraakt.
Het gaat een grote driebeukige neogotische kruisbasiliek worden, voorzien van een versmald en verlaagd koor met omgang, vieringtoren, vier hoektorens die de vieringtoren moesten flankeren, een hoofdportaal en twee hoge westtorens, opgezet volgens het ideaalontwerp van een Franse kathedraal.

Het eerste ontwerp wordt slechts gedeeltelijk uitgevoerd. Dat geschiedt in de eerste bouwfase van de kerk, bij de totstandkoming van het koor in 1871-1873. In laatstgenoemd jaar wordt het toen gebouwde deel, de koorpartij, geconsacreerd.
In plaats van het beoogde plein en processiepark aan te leggen, verkoopt de parochie de grond tussen Servaes Noutsstraat en Van Woustraat voor 120.000 gulden aan de gemeente. Met de opbrengst ervan kunnen schip en dwarsschip tussen 1890 en 1897 worden gebouwd. Voor de zeven torens is voorlopig geen geld.
Pierre Cuypers heeft inmiddels nieuwe ontwerpen voor een goedkopere afbouw van de kerk gemaakt.

Op 6 november 1899 (de vooravond van Sint Willibrordsdag) wordt de torenloze afgebouwde kerk door de bisschop van Haarlem, mgr. Caspar J.M.Bottemanne, geconsacreerd.
Geld om de vieringtoren te bouwen komt er pas in 1923 dankzij een royale gift van het parochielid en bankier P.Wiegman, die zich ergerde aan het uitzicht op de nimmer afgebouwde kerk. Deze vieringtoren verrijst naar een ontwerp van Jos Cuypers. Overigens is de toren eenvoudiger en lager dan oorspronkelijk bedacht.
In dezelfde periode heeft Jos Cuypers ook plannen voor de voltooiïng van de kerk met zes torens gemaakt, maar dit plan heeft nimmer doorgang gevonden.

Het orgel wordt tussen 1921 en 1923 gebouwd door de firma Joseph Adema. Het eerste deel wordt geplaatst in 1923, de voltooiïng gebeurt tussen 1944 en 1949. Na de afbraak van de kerk wordt het orgel in 1971 in de Kathedrale Basiliek Sint Bavo in Haarlem geplaatst.
In 1966 wordt de kerk wegens bouwvalligheid gesloten, tijdens de dienst vallen er stenen uit de toren in de kerk. Opvallend genoeg is de toren die het laatst is toegevoegd in dermate slechte staat dat de hele kerk wordt afgedankt. De afbraak van de enorme kerk (het schip is ruim 100 meter lang en het dwarsschip 50 meter) vindt plaats tussen 1969 en 1971.
Het onderliggende probleem bij de Sint-Willibrorduskerk is geldgebrek. Het begint al bij de bouw waar de keus wordt gemaakt voor een kathedraal. De kerk wordt stukje bij beetje gebouwd. Van de geplande zeven torens wordt er door geldgebrek maar één gebouwd en dan nog in een kleinere vorm. Om dezelfde reden wordt het orgel in verschillende fasen geleverd.

Vallende stenen duidt op verwaarloosd onderhoud en wellicht moeten we aannemen dat de Willibrordusparochie wel blij was dat de kerk in deplorabele staat verkeerde. Hiermee kwam de weg vrij om deze molensteen om de nek van de parochie voor te dragen voor afbraak. Hierbij speelde zeker mee dat de kerk vanaf het begin te groot was voor de relatief kleine parochie die bovendien door ontkerkelijking nog verder krimpt. Kerk en grond worden verkocht.

De parochie van Sint-Willibrordus buiten de Veste betrekt een nieuw kerkgebouw in de Van Ostadestraat 270 nu bekend als het Afrikahuis.
Omstreeks 1994 fuseert de parochie met de parochie van Onze-Lieve-Vrouwe Koningin van de Vrede in de Vredeskerk in de Pijnackerstraat 9.
Op de plaats van de voormalige Sint-Willibrordus buiten de Veste is omstreeks 1981 aan de kant van de Servaes Noutsstraat een groot plein met sport- en spelvoorzieningen gerealiseerd en op de rest van het terrein het woon- en zorgcentrum Amsteldijk, oorspronkelijk Tabitha geheten.

Ontstaan
Ambrosius Plettenbergh begint als pastoor op 12 december 1661 met het oudste bij het Stadsarchief bewaarde doopboek. Vanaf 1662 houdt hij ook een trouwboek bij waar tot 1664 36 huwelijken in worden gemeld. Pastoor Plettenbergh wordt in een akte van 4 november 1663, ten overstaan van notaris G. Tou verleden, en berustend op het Stadsarchief van Amsterdam, aangeduid als: `... in syn leven Pastoor van Rooms catholycke gemeente, haer kerck houdend opt cuyperspat buyten de regulierspoort deser stede Amsterdam...'.

Een andere aanduiding verklaart: `Buyten de Utrechtse Poort op het Kuipers-Pad, binnen de Vrijheid (d.w.z. de jurisdictie van Amsterdam), staat eene Roomsche Kerk, die thans door twee Priesters bediend wordt. Zij hebben eene bekwame wooning op het Rustenburger-Pad, van waar men, over eene sloot, toegang heeft naar de Kerk op het Kuipers Pad... Doch de Kerk plagt, op de noorderhoek van 't Kuipers Pad aan de Amstel te staan [dat was dan: 'achter de Pauwentuin', verder van de stad] en is in deze [18e] eeuwe, aan 't einde van 't gemelde Pad, naar de wetering toe, in een gewezen Turfschuur verplaatst'.

De 'Pauwenthuyn', een buitenplaats van Michaël Pauw Reiniers-zoon, bevond zich aan de Amsteldijk, op de noorderhoek van het Hoedemakerspad (tegenwoordig Van Ostadestraat)
Aan de zuidzijde van het Rustenburgerpad (thans: Rustenburgerstraat) bevond zich dus de pastorie. Van daaruit het Rustenburgerpad, alsmede de sloot langs de noordzijde van dat pad overstekend, kwam men dan op het erf van de kerk. Deze moet dus aan de zuidzijde van het Kuiperspad hebben gelegen.
In het missieverslag van 1807 van aartspriester H.F. ten Hulscher wordt de situatie van het kerkje als volgt samengevat: `Het (de kerk aan het Kuiperspad) is een oud en ongeschikt gebouw, met riet gedekt, en schijnt dus eerder eene Boereschuur dan een Godshuys te zijn'.
Als aan het eind van de negentiende eeuw De Pijp wordt volgebouwd en het bovendien weer is toegestaan om zichtbare katholieke kerken te bouwen, gaat men over tot de bouw van een nieuwe kerk aan de zuidzijde van de Ceintuurbaan maar net gelegen op Amsterdams grondgebied. De parochie van Sint Willibrordus buiten de Veste zal hier voorlopig naar de kerk gaan.

Interieur
Het interieur van de kerk toonde duidelijk de invloed van de Franse gotiek: zgn. bundelpijlers, kruisribgewelven, eenvoudig maaswerk in de ramen in het middenschip. De ramen van de zijbeuken waren zogenoemde lancetvensters zonder traceringen of maaswerk. Het interieur was bijna geheel uitgevoerd in schoonmetselwerk. De gewelven waren van gele steen op grijsrode ribben met zandstenen aanzetten. Polychromie was alleen toegepast in het koor.

De inventaris, zoals altaren en triomfkruis, kwam uit het atelier Cuypers-Stoltzenberg te Roermond.
De kruiswegstaties werden omstreeks 1900 gemaakt door de Amsterdamse kunstschilder Jan Dunselman (1863-1931).
Speciaal onder pastoor Van Zanten (ongeveer 1900) wordt de kerk verfraaid met vele gebrandschilderde ramen; met altaren, beeldengroepen, muurschilderingen en een fraai orgelfront.

Parochie en parochianen
In het noorden reikte de parochie tot de Singelgracht (Stadhouderskade en Mauritskade), in het westen tot nabij het Vondelpark en meer zuidwaarts tot aan de Boerenwetering. In het zuiden vormde het oostelijk deel van de Kalfjeslaan de grens en verder naar het oosten, over de Amstel, slingerde de grenslijn zich dwars door de Watergraafsmeer tot Zeeburg aan het Buiten Y'.
In 1900, toen de kerk pas voor de helft voltooid was (aan de Amstelzijde) trad Willem Mengelberg er in het huwelijk met Mathilde Petronella Augusta Wübbe.

Verenigingen bloeiden en op sociaal charitatief terrein waren vele parochianen actief. In de crisisjaren en later in de hongerwinter werd dagelijks aan ongeveer tweeduizend kinderen een maaltijd verstrekt.
De Sint Willibrordus buiten de Veste is door de jaren heen van vele kanten getekend en gefotografeerd.

Meer lezen:
Atelier Cuypers-Stoltzenberg
Cuypers, Josephus Theodorus Joannes (Jos)
Cuypers, P.J.H. (Pierre)
Dunselman, Jan

Voor het laatst bewerkt: