Nieuwe Keizersgracht 104-114 (hernummert 368-498), Amsterdam, Herberg de Keizerlijke Kolfbaan, Nederlandsch Israëlietisch Oudeliedenhuis

Nieuwe Keizersgracht 104-114 (hernummert 368-498)

Klik op een foto voor een grote afbeelding en meer info.

Herberg de Keizerlijke Kolfbaan
Adres: Nieuwe Keizersgracht 102-106

De Keizerlijke Kolfbaan is één van de ruim honderd kolfbanen die eind 18de en begin 19de eeuw in Amsterdam te vinden zijn. Het kolfspel had een grote schare aanhangers en in onze gezegdes komen nog een aantal gangbare uitdrukkingen voor als: 'Paal en perk stellen', 'Met de natte vinger', 'De eerste klap is een daalder waard', 'Dat is een kolfje naar mijn hand', 'De plank mis slaan' en 'Met warme ballen en een stevige kolf speelt men het best'. Opvallend is dat het spel zowel vroeger als nu vooral wordt beoefend in Noord-Holland.

De Franse maarschalk Oudinot is, behalve een briljant soldaat en getrouwe wapenmakker van den grooten Napoleon, in Parijs een vooraanstaand vrijmetselaar geweest. In de Hollandse steden, op zijn doortocht naar het noorden, had hij ijverig contact gezocht met bekende Nederlandsche logebroeders alvorens hij Amsterdam kwam bezetten en Holland een deel werd van het Franse Keizerrijk (1810-1813).
Een maconnieke chroniqueur zegt over hem: Maarschalk Oudinot was hier weldra zóó bemind, dat een nieuwe kazerne, de latere Oranje Nassau kazerne, naar hem 'St.Charles' werd benoemd. Namens Amsterdam schonk het stadsbestuur Oudinot in 1811 een kostbare eresabel, terwijl koning Willem I (wiens zoon, prins Frederik, Grootmeester Nationaal van de Orde was van 1816 tot 1881) bij de instelling van de Militaire Willemsorde, de maarschalk te Parijs met het Grootkruis begiftigde.
Onder de vele Franse ambtenaren en militairen, hier tijdelijk of blijvend gevestigd, bevonden zich talrijke vrijmetselaren.
Als eerste Franse loge vestigde zich, kort na de inlijving, de ambulante loge "La Paix a l'Orient du 56ième Régiment". Deze militaire loge vond onderdak in het "Wapen van Embden" op de Nieuwendijk.
Als tweede, meer burgerlijke, loge kwam daar de "Loge des Arts et de l'Amitié" bij.

Bij de maconnieke regenten op de Nieuwendijk vonden deze loges geen genade! Een doorn in het oog was hun ook de derde Franse loge "Saint Napoléon" onder ere-voorzitterschap van maarschalk Oudinot. Deze deftige loge liet trouwens de Nieuwendijk links liggen en bouwde zich een eigen pied-à-terre in de "Keizerlijke Kolfbaan" aan de Nieuwe Keizersgracht. "Saint Napoléon" zou onder deze naam slechts drie jaar bestaan van 1810-1813, daarna wordt de loge omgedoopt in "Willem Fredrik" die na rondzwervingen door de stad grond aan de Vondelstraat 39-41 verwerft en daar een logegebouw plaatst.
De Herberg de Keizerlijke Kolfbaan stond bekend als een feestgebouw waar onder meer Netje Asser op 19 januari 1829 haar ‘debuut’ als pianiste maakte. Netje Asser (1807-1893) was een Nederlandse schrijfster. Ze groeide op, als lid van de familie Asser, in een welvarend joods gezin in Amsterdam aan de Reguliersgracht en aan het Singel 548. Tot haar huwelijk in 1831 hield ze een dagboek bij, dat een kijkje geeft in het leven van de gegoede joodse burgerij van haar tijd. Na haar huwelijk met haar neef Lodewijk (Louis) Asser (1802-1850) ging ze in Den Haag wonen.

Nederlandsch Israëlietisch Oudeliedenhuis
Nieuwe Keizersgracht 104-114
Bij besluit van 27 mei 1818 beval Koning Willem I aan de Israelietische Gemeenten de afscheiding van het armbestuur van het kerkbestuur. Het duurde tot 1 januari 1826 eer het Nederlandsch-Israëlietisch Armbestuur (NIA) optrad. De leden werden op voordracht van de Groote Kerkeraad benoemd door de Minister van Eredienst. Als eerste voorzitter trad op Tobie Boas Jr. Op 1 januari 1829 startte het college haar werkzaamheden. Eén van de eerste doelen was de stichting van een oudeliedengesticht en ziekenhuis op de Nieuwe Keizersgracht daar waar eerder de Keizerlijke Kolfbaan was gevestigd. Het moest dienen ter vervanging van het in 1804 opgerichte ziekenhuis, dat eerst op Rapenburg en na 1820 in het voormalige militaire hospitaal op het Roeterseiland was ingericht.
Omstreeks 1830 kocht het NIA de herberg de Keizerlijke Kolfbaan en verbouwde deze binnen negen maanden voor een bedrag van fl. 31.646,- tot een Oude Mannen- en Vrouwenhuis, een Ziekenhuis en een Krankzinnigengesticht. Door het aankopen van enige huizen in de Nieuwe Kerkstraat die grensden aan de tuin van de Keizerlijke Kolfbaan kon het plan op groter schaal worden uitgevoerd op een terrein dat dan een morgen (ongeveer een hectare) groot is. Op 31 juli 1833 kon het nieuwe gesticht in gebruik worden genomen.
Oudeliedengesticht
In 1833 werd door Carolus Asser het Nederlandsch Israëlietisch Oudeliedenhuis opgericht waar in 1833 dertig bewoners waren en in 1845 vijftig oude mannen en even zoveel oude vrouwen verzorgd worden. In de hal van de entree is in het Hebreeuws en Nederlands een steen met de tekst aangebracht:

Bij mij rust d'ouderdom, van zorg en druk bevrijd,
Ik laaf den zieke, en laat geen lijder hulploos klagen.
Gevoelig mensch! die mij met uwe komst verblijdt,
Help, naar den zegen Gods, mijn last een luttel dragen.

Op de bovenverdieping is het Oudeliedengesticht. Volgens een beschrijving uit die tijd zijn hier 'eene ruime eet- en conversatie-zaal, een aantal slaapkamers voor mannen en vrouwen, bijzondere kamertjes voor gehuwden, vertrekken tot berging van kleedingstukken, en eindelijk, achter de conversatie-zaal, eene Kerk of Synagoge, zijnde een hoog verwelfd langwerpig vierkant, in den tuin uitgebouwd, en ter regter en aan beide zijden van den tabernakel van groote glasruiten voorzien'.
Uit dezelfde beschrijving wordt duidelijk wie er aanspraak kan maken op een plekje: 'In het Gesticht worden opgenomen personen van beiderlei kunne, den ouderdom van 70 jaren bereikt hebbende, buiten staat om het dagelijksch brood te winnen, bestedelingen, tegen betaling van f 100 voor uitrusting ineens, en f 170 jaarlijks; doch niet beneden de 65 jaren. De op te nemen personen moeten tot het N(ederlandsch). I(sraelietisch). Kerkgenootschap behooren, van een onbesproken goed zedelijk gedrag zijn, als behoeftig bij het Armbestuur bekend staan, en hun wettig domicilie van onderstand binnen deze stad hebben. Ook gehuwde paren, mits beide echtgenooten de voormelde vereischten bezitten, worden in het Gesticht opgenomen, echter wordt geen gehuwd persoon aangenomen, bijaldien daardoor de andere echtgenoot alléén achtergelaten wierde'.
Vanuit het Oude Mannen- en Vrouwenhuis komt men door de uitgestrekte tuin 'tot veraangenaming der oude lieden ingerigt' bij het Zieken- of Gasthuis dat in 1840 aan de Nieuwe Kerkstraat is gebouwd. Het is een vierkant gebouw van drie verdiepingen.

Nieuwe Kerkstraat 131-135
In I878 verhuist het Oude Mannen- en Vrouwenhuis naar de Nieuwe Kerkstraat waar tot dan het Nederlandsch-Israëlietisch Ziekenhuis was en werd belangrijk vergroot.
Met de verbouw zijn alle financiële middelen op. Dit komt de regentes van de stichting mevrouw Sophia Rosenthal-May ter ore en zij doet een kapitaalschenking waarvan de jaarlijkse renten fl. 6000,- bedragen. De voorwaarde is dat het kapitaal onvervreemdbaar is. Als dank werd een Rosenthal—May-kamertje voor een paar gehuwde oude lieden ingericht.
In 1917 volgde een uitbreiding met de aankoop van de panden Nieuwe Kerkstraat 137-139. In 1925 is de uitbreiding gereed.
In 1943 worden alle bewoners en verzorgers gedeporteerd.

Nederlandsch-Israëlietisch Ziekenhuis (NIZ)
Nieuwe Kerkstraat 131-135
In 1833 werd in de Nieuwe Kerkstraat een eerste pand aangekocht en in 1834 en 1835 nog twee panden. Voor de bouw begint is het 1837 en gereed is het huis pas in 1840. De voorgevel van het gebouw draagt het opschrift: Nederlandsch Israëlietisch Ziekenhuis 5600-1840. Aansluitend werd nog een pand gekocht nu voor de huisvesting van een eigen apotheek op de begane vloer en herstellende zieken werden op de verdiepingen ondergebracht.
Over de inrichting werd het volgende geschreven: Dit Zieken- of Gasthuis is zoodanig ingerigt, dat, tot in het kleinste vertrek, verversching, door lucht, kan worden aangebragt. Men komt van den grond tot in den top des gebouws, door een wenteltrap van 72 schreden, in de verschillende afdeelingen. Beneden is, benevens eene kamer voor het bestuur, eene wel ingerigte apotheek, ook vindt men hier badkamers. Den trap naar de onderscheidene verdiepingen opgaande, komt men in de ziekenzalen, voorzien van luchtkokers en pompen tot aanvoer van versch water, en de noodige oppassers. Hieraan grenzen een paar kamers, ingerigt tot het doen van operatiën en amputatiën. Voorts bevat dit gasthuis vertrekken voor minder behoeftige zieken, die voor een klein, door hen te betalen daggeld, alle verzorging genieten; verders kamers voor convalescenten (beterende zieken), bewaarplaatsen voor de kleedingstukken der arme lijders, die hersteld zijnde, met een kleinen teerpenning het Gesticht weder verlaten, en eindelijk eenige afgezonderde vertrekken, voorzien van het noodige, voor de dagelijksche behoefte van het Ziekenhuis.
De vrouwelijke zieken werden verpleegd in de benedenkamers, terwijl de 'zieke mannen en dollen van beiderlei kunne' geplaatst werden in een gebouw op de in de tuin gelegen (kolf)Baan. Het aantal zieken dat opgenomen kon worden, bedroeg ca.60, terwijl er ook plaats was voor 11 krankzinnigen. De kosten van verpleging waren in die dagen niet hoog, zij bedroegen fl. 0,50 per persoon per dag.
Al in 1872 werd het ziekenhuis ongeschikt bevonden voor de vele patiënten (98) en het ontbreken van elementaire werkruimtes als isoleerkamers en operatiekamers. In 1878 vond de verhuizing plaats naar het Oude Mannen- en Vrouwenhuis aan de Nieuwe Keizersgracht, die op hun beurt naar de Nieuwe Kerkstraat verhuisden.

Nieuwe Keizersgracht 104-114
Architect van het nieuwe ziekenhuis werd Isaac Gosschalk (1838-1907) die het gebouw in twee etappes liet bouwen, eerst een deel op de plaats van drie pakhuizen, het tweede deel op de plaats van het Oudeliedenhuis. De apotheek was ondergebracht in een perceel in eigendom bij de lutherse Gemeente. Centraal in het gebouw was een loofhut voorzien die bekostigd werd door Elias Jacob Fuld evenals een deel van de ziekenhuisinrichting.
In 1882 werd het geheel vernieuwde voormalige Oudeliedengesticht aan de Nieuwe Keizersgracht als ziekenhuis in gebruik genomen.

In 1902 zijn er 22 verplegenden werkzaam inclusief die bij het krankzinnigengesticht. In 1925 zijn dat 110 verplegenden en is het krankzinnigengesticht afgestoten. Een groot deel van de verplegenden slaapt in het ziekenhuis op de zolders, een onhoudbare situatie. Om dit probleem op te lossen wordt een naastgelegen pand gekocht waar Harry Elte een zusterhuis bouwt.
In 1920 zijn de terreinen van het krankzinnigengesticht vrij en worden er plannen gesmeed voor nieuwbouw. In eerste instantie door J.H.W.Leliman en L.Simons. Zij komen op een stichtingsbedrag van ruim 2 miljoen. Dit lag ver boven de mogelijkheden en er werd uitgezien naar een simpeler oplossing. Door een gift van fl. 20.000 uit de nalatenschap van Maurits Speijer, onder voorwaarde dat een ziekenzaal naar hem vernoemd zou worden, werd besloten om het krankzinnigengesticht te verbouwen. Hier kwam onder andere de kraamafdeling van het ziekenhuis. Het bestaande ziekenhuis werd vergroot en ingericht tot chirurgische afdeling. Een legaat van het echtpaar Van Wezel ter grootte van fl. 500.000,- bracht de bouwplannen in een versnelling.
Gedurende de Tweede Wereldoorlog organiseerde verzetsgroep Jan samen met verpleegsters ontsnappingen.
In augustus 1943 zijn alle patiënten en personeel gedeporteerd en is het ziekenhuis gesloten. Na de oorlog is het pand afgebroken.

Nederlandsch Israëlietisch Krankzinnigengesticht (NIK)
Zoals we al hebben gezien werd in 1833 een gedeelte van de in de tuin gelegen (kolf)Baan tot krankzinnigenafdeling voor mannen en vrouwen ingericht. Veel ruimte voor patiënten was er niet en zo werd regelmatig een opname geweigerd. In de archieven zijn daar voorbeelden van te vinden. De weigering trof in hoofdzaak Portugese joden waarbij wordt opgemerkt dat 'de stemming tusschen Portugese en Hoogduitse Israëlieten niet altijd een even prettige was'.
Correspondentie uit die tijd laat een geïrriteerde sfeer zien zoals bij 'den geesteszieken J.Carillon, zijnde Portugees Israëliet, die opname geweigerd was en men zich geen zelfverwijt daarover had te maken, daar het den Hoogduitschen Israëlieten eveneens verboden was op de middenbanken der Portugees Israëlietische Synagoge te zitten.'
Het krankzinnigengesticht is aan het einde van de ziekenhuistuin gebouwd en heeft afzonderlijke ruimtes voor 'razende of dolle' mensen.
In 1841 werd een wet op de krankzinnigenzorg van kracht. Hieruit vloeide de eis voort van verbeterde huisvesting, maar hiervoor waren de middelen niet voor handen. In 1843 werd het gesticht daarom verklaard tot voorloopige bewaarplaats van krankzinnigen.
Een naast de (kolf)Baan gelegen huis, het Schild van Turnhout (nr.108), werd voor fl. 7000,- aangekocht. De Baan werd met de tuin ingericht voor mannelijke krankzinnigen, terwijl het Schild van Turnhout werd bestemd voor vrouwelijke krankzinnigen. De totale verbouwing kostte fl. 10.000,-. In november 1845 werden de beide afdelingen als Geneeshundig Gesticht voor Krankzinnigen erkend.
In 1855 is het weer tijd voor aanpassingen. Het Schild van Turnhout, als vrouwenafdeling ingericht, zal mannenafdeling worden en voor de vrouwen wordt een nieuwe afdeling gebouwd door architect W.J.J.Offenbach.
Het nieuwe gesticht was in die dagen een inrichting welke up to date mocht worden genoemd, een voorbeeld voor andere landen aldus een Belgische deputatie.
In 1861 is de mannenafdeling dringend aan verbetering toe. Hiertoe worden drie pakhuizen, Oost (nr.110), West (nr.112) en Vigilantie (nr.114), aansluitend aan het Schild van Turnhout gekocht. De architecten Offenberg en Van Straten voeren de verbouwing uit. De totale kosten komen uit op fl. 100.000,- en zijn in 1865 klaar. De mannen verhuizen naar de vrouwenafdeling en de vrouwen betrekken het nieuwe gedeelte. In beide gestichten kunnen nu 90 personen worden verpleegd.
Door een continue geldgebrek stond het onderhoud van de gestichten steeds op een laag pitje, alleen het allernoodzakelijkste werd uitgevoerd en hiermee nam de kwaliteit van de huizen en invetaris af. De verzorging bleef wel op een goed pijl.

In 1898 werd de Centraal Israëlietische Krankzinnigenverpleging (CIK) opgericht. Deze instelling nam de verzorging van de geesteszieken over, die tot dan in het Nederlands Israëlietisch Ziekenhuis waren verpleegd. De Centraal Israëlietische Krankzinnigenverpleging vestigde zich in 1909 in Apeldoorn; deze instelling werd sindsdien 'Het Apeldoornsche Bos' genoemd en was mede tot stand gekomen door de bankiers en filantroop A.C.Wertheim en George Rosenthal. De patiënten van het Krankzinnigengesticht werden vanaf 1919 naar hier overgebracht zodat in juli 1920 het mannen- en in maart 1921 het vrouwenkrankzinnigengesticht kon worden opgeheven.